Kiedy pszczoły przestaną umierać?

Chciałbym, żeby odpowiedź na to pytanie była prosta i jednoznaczna... I taka właśnie jest. Odpowiedzią jest jedno słowo: nigdy.
Co więcej, doświadczenia ostatnich dziesięcioleci z całego świata wskazują, że walka o przeżycie pszczół wcale nie zbliża nas do innych wniosków.

Do napisania tego postu skłoniły mnie doświadczenia jednego z kolegów, który w tym roku przeżywa ciężkie straty w swojej pasiece. Na razie jeszcze parę rodzin u niego żyje, ale do wiosny daleko...

W zeszłym roku przeżywałem mniej więcej to samo. Znam aż za dobrze te wszystkie smutki i rozterki, które wiążą się ze zbieraniem pustych uli z pasieczyska. Niestety sprawa nie jest prosta. Przez ostatni wiek (a w szczególności ostatnie 35 lat) tak bardzo odsunęliśmy pszczoły od natury, że nie da się przywrócić tego stanu w sezon, dwa czy trzy. A ile lat to tak naprawdę zajmie, zależy od bardzo wielu czynników - w szczególności od czystości środowiska, pożytków, naturalnych warunków życia pszczół i selekcji.

Musimy pamiętać, że pszczoły w ostatnim wieku selekcjonowane były na cechy nie do końca niezbędne im do przetrwania (np. nadnaturalną miodność, czy całkowity brak obronności). Nie ma co się oszukiwać: 1 sezon wrzucenia takiej pszczoły na komórkę w rozmiarze 4.9 mm nie przyniesie nam sukcesów. Tym bardziej, jeżeli będzie to zwykła węza komercyjna (wszyscy wiemy jaki wosk trafia do skupu).

Od dawna myślę co trzeba zrobić, żeby poprawić szanse pszczół na przeżycie bez leczenia. Czy moje wnioski są słuszne czy nie, to już zupełnie inna sprawa. W ostatnim czasie zacząłem też trochę więcej pisać na forum Beesource. Pewnie się to skończy wraz z wiosną (o ile będą pszczoły), bo nie będę wiedział w co rąk włożyć (mam nadzieję, że w związku z tym, w tej całej konfuzji nie włożę ich ponownie w piłę...). Próbowałem podpytać trochę bardziej doświadczonych kolegów z USA jakie znaczenie mają sąsiedzi leczący pszczoły w naszej pszczelarskiej praktyce. I jasnym jest, że opinie były skrajnie różne, bo chyba nie ma ani jednego tematu, w którym zgodziłoby się już dwóch pszczelarzy! A jak jest ich więcej to już kłótnia gotowa! Ale kilka - liczących się dla mnie - głosów wskazało, że to raczej obce pasieki mają większy wpływ na pasieki nieleczone (głównie przez przekazywanie nieprzystosowanych genów), niż pasieki nieleczone na pozostałe. Nawet leczący pszczelarze przyznawali, że przenoszenie chorób przez pszczoły nieleczone (głównie w toku rabunków) nie jest takim zagrożeniem jak się powszechnie uważa. Więc to raczej "my" - nieleczący - musimy się bardziej obawiać "ich" niż "oni" "nas".


Więc co jest ważne, żeby poprawić nasze szanse?

1. Istnienie dzikiej populacji pszczół zdolnych do życia bez ingerencji człowieka

Z tekstów amerykańskich kolegów wynika, że ilość pszczół zdolnych do życia bez chemii w naszym otoczeniu jest kluczowa dla przetrwania naszej pasieki. Z tym w Polsce nie jest najlepiej. Albo inaczej - jest bardzo źle. W USA są rejony, które są daleko bardziej zniszczone monokulturowym rolnictwem niż w Polsce, są też rejony daleko bardziej zaludnione niż u nas. Ale obok nich funkcjonują też wielkie obszary gdzie ingerencja ludzka nie jest aż tak wielka lub jest praktycznie żadna. To właśnie są obszary zdolne utrzymywać dziką populację pszczół, niezależnie od występujących obok ogromnych pasiek komercyjnych, gdzie natury nie uświadczysz nigdzie. Może to jest właśnie kluczem dla faktu, że w Ameryce się da, a w Europie nie? W Europie choć są obszary mniej zaludnione, gdzie rolnictwo jest jeszcze dość prymitywne, to praktycznie nie ma obszarów liczonych w tysiącach hektarów gdzie ingerencja ludzka nie jest duża.

Niezależnie od tego czy tak jest czy nie, uznaję, że naszym zadaniem jako pszczelarzy naturalnych jest podjąć działania w kierunku umożliwienia odtworzenia naturalnej populacji "dzikich" pszczół. Każdy z nas może wynieść jeden ul na jakiś nieużytek czy do pobliskiego lasu i po prostu go tam zostawić (oczywiście za zgodą właściciela ziemi). To całe nasze zadanie. Prędzej czy później rójka go znajdzie. Jeżeli nie ma już wielu starych drzew w lesie gdzie występują dziuple, to trzeba takie miejsca dla pszczół stworzyć. Tak jak tworzymy "ule" dla murarek.
Michael Bush na Beesource stwierdził, że bez istnienia dzikiej populacji pszczół w jego ocenie pszczelarstwo bez leczenia będzie trudniejsze, ale nie niemożliwe. Inny z pszczelarzy (nie leczący od 2005 roku) stwierdził, że przez pierwsze lata "wypuszczał" bardzo dużo rójek ze swoich obiecujących pszczół. Dzięki temu na swój sposób stworzył taką dziką populację w swoim rejonie. Padły również sugestie rozdawania swoich pre-selekcjonowanych matek innym.

Każdy hodowca wie, że kluczowe dla "poprawy" pogłowia jest nasycenie okolicy "odpowiednimi" trutniami. Pytanie tylko jak definiujemy "poprawę", a jak "odpowiednie". Bo ta "poprawa" może być zdecydowanie przeciwproduktywna dla "pszczelarstwa naturalnego" czy "pszczelarstwa bez leczenia" czy jak tam to pszczelarstwo zwał.

W każdym razie wniosek jest następujący: zamiast marudzić, że sąsiedzi leczą i mamy wszędzie nie tylko kiepskie geny, ale i "selekcjonowane" na zjadliwość choroby, zastanówmy się jak nasycić okolicę tymi genami jakie chcemy. To nie jest łatwy i szybki proces. Nie oszukujmy się, jest również kosztowny. To musi trwać wiele lat i musi kosztować nas wiele wysiłku. Ważne jest więc stworzenie siedlisk (a to można zrobić przez wynoszenie uli do lasu czy rozbudowę własnej pasieki) i rozprzestrzenianie genów (wypuszczanie rójek, rozwijanie wielkości pasieki, rozdawanie matek). Zaletą pszczelarstwa naturalnego jest to, że z reguły ilość naszych trutni "na ul" jest większa niż w innych pasiekach. To daje pewną przewagę genetyczną - ale tylko w przeliczeniu na ul. Jeżeli mamy 3 ule, a dookoła jest 300 "obcych", to raczej nie mamy co myśleć o zdominowaniu rejonu. Jeżeli natomiast mamy tych uli nawet już 30 czy 40, a okolica nie jest bardzo napszczelona to jest szansa, że nasze trutnie będą stanowić zacną część latających. Aby jednak zdominować nasz rejon potrzebne byłoby pewnie kilkaset pni z trutniami "selekcjonowanymi naturą". Pytanie też pozostaje na ile w okresie przejściowym będą "cenniejsze" niż tamte...



2. Wieloletnia selekcja

Oczekiwanie, że pierwsze pokolenie pszczół poradzi sobie z warrozą jest niestety nieracjonalne. Ja nigdy nie byłem zwolennikiem selekcji "na cechę" (np. VSH). Pszczoły z takiej selekcji są natomiast bardzo dobrym startem dla dalszych działań. Nie chcę tu powtarzać w kółko tego co już pisałem (choćby w artykule do "Pszczelarstwa"). W tym poście chcę tylko zaznaczyć, że pasieka naturalna, jeżeli ma dojść do stanu samowystarczalności i komercyjnej opłacalności (choćby przy niewielkich dochodach "na ul") musi przejść kilka cyklów załamania i odbudowy. Kirk Webster pisze o 2 lub 3 takich cyklach. Takie załamania pewnie mogą przyjść w 3 kolejnych latach, ale bardziej prawdopodobne, że rozłożą się na 5 czy 7 lat, podczas których dwu lub trzykrotnie selekcja zabierze większość pszczół, a w pozostałych latach wyeliminuje "ledwie" paręnaście procent pogłowia. Dla mnie to teoria, ale taka wiedza idzie od zagranicznych praktyków.

W toku załamania populacji zagęszczają się geny korzystne dla przetrwania pszczół. I oczywiście tym bardziej zagęszczą się im bardziej nasyciliśmy rejon selekcjonowanymi pszczołami, bądź na ile prężna i zdrowa jest populacja dzikich pszczół. Tu jest więc dla nas w Polsce jest przysłowiowy pogrzebany pies...

Ale jak mówił Puchatek, z pszczołami nigdy nic nie wiadomo. I to też można usłyszeć w wykładach naukowców. Dr Keith Delaplane z Uniwersytetu Stanowego Georgii (TU) opowiada o selekcji pszczoły w wykładzie "Hodowla Pszczół: Fakt czy Fikcja?". Nie wiem co to za naukowiec. Nie mam pojęcia czy jest niezależny, czy też chce coś udowodnić - a jeżeli tak to ewentualnie co i dla kogo. To jedyny jego wykład jaki oglądnąłem i to przyznam, że wcale nie pochłonął mnie jakoś specjalnie. Ale jeden z wniosków był ciekawy. Dla mnie to znane i oczywiste od jakiegoś czasu, ale zawsze to dobrze dla propagowania pewnych idei usłyszeć to samo z ust naukowca. Od razu waga wiedzy wzrasta. Jakiś Truteń może "se" pisać do woli, ale jak powie to profesor od razu informacja zyskuje na znaczeniu i wiarygodności! Otóż według przytoczonych obserwacji pszczoły potrzebują różnorodności wewnątrz ula. Nie potrzebują 100% pogłowia będącego wspaniałymi zbieraczkami czy nawet czyścicielkami utrzymującymi ulową higienę. Wręcz przeciwnie. Dla zdrowia w ulu lepsza jest różnorodność gdyż zapewnia większe prawdopodobieństwo wystąpienia przynajmniej w pewnym procencie cech korzystnych dla przetrwania.

Znów więc wracamy do potrzeby istnienia jak najprężniejszej dzikiej populacji (lub własnej różnorodnej dużej lub bardzo dużej pasieki), bo tylko taka jest bazą różnorodności (nie oszukujmy się, pasieki - zwłaszcza towarowe - nie są przykładem pszczelego indywidualizmu, to masa "takich samych" pszczół, pochodzących od "najwspanialszych" reproduktorek).


3. Naturalne warunki w ulu

Naturalny ul to nie jest :
- węza 4.9 mm (czy nawet "dziki plaster");
- nowy drewniany ul;
- dennica osiatkowana czy górne wylotki, itp, itd.

Naturalny ul to zdrowe - absolutnie nie sterylne - siedlisko dla pszczół. Takie siedlisko również tworzy się latami. Aby zrównoważył się ekosystem takiego ula (tak, oprócz braku toksyn, to właśnie ten ekosystem jest jednym z kluczowych czynników naturalnego ula!), on też musi przejść kilka wieloletnich cyklów załamania i równoważenia populacji najróżniejszych mikro i makro organizmów (tak jak pszczoła i roztocza). Nie możemy mówić o naturalnym ulu, jeżeli ledwie zapszczeliliśmy nowe oheblowane i wyszlifowane deski. Bogactwo życia w ulu tworzy się latami. Być może wieloletnia selekcja pszczół musi postępować równolegle do tworzenia takich naturalnych siedlisk?
To, że wrzuciliśmy pszczoły na węzę 4.9 mm w ulu, który dopiero zbudowaliśmy (nawet z "najlepszego" drewna), bądź też w zeszłym roku wysterylizowaliśmy chemią czy ogniem, nie znaczy, że zapewniliśmy pszczołom naturalny ul i naturalne warunki życia. Musimy mieć tego świadomość.

Oznacza to również, że moje ule praktycznie na dziś nie można nazwać naturalnymi. I ja akurat mam tego świadomość. Potrzebują jeszcze paru lat. Mam nadzieję, że dennice z próchnem przyspieszą proces unaturalniania środowiska życia pszczół. Być może kiedyś, gdy drewno korpusów zacznie żyć, próchno w dennicy nie będzie już do niczego potrzebne. Musimy mieć dużo cierpliwości.


4. Minimalizacja jednostkowych oczekiwań

Nie mam żadnych oczekiwań względem poszczególnych rodzin pszczelich. Nawet nie oczekuję od nich, że przeżyją. Owszem mam oczekiwanie względem mojej pasieki. Dopóki przetrwa choćby jedna rodzina pszczela uznaję, że moja pasieka przetrwała. Dopóki moja pasieka przyniesie mi tyle miodu, żebym miał dla siebie i najbliższych uznaję, że jest produktywna. Takie są moje oczekiwania na dziś i na najbliższe lata "budowania dzikiej populacji", "selekcji" i tworzenia "naturalnych warunków ula". Wiem też, że są to oczekiwania nieakceptowalne dla 99.99% pszczelarzy... Ale jakoś muszę zacząć odbudowę tego co zniszczyliśmy przez ostatnie dziesiątki lat. Ponieważ mam właśnie takie "wygórowane" oczekiwania od moich pszczół, choć zima temu nie sprzyja podchodzę do mojej pasieki ze spokojem. Nie zaglądam do uli, nie przeszkadzam im. Nie sprawdzam czy żyją i czy mają jedzenie (przecież sprawdziłem to we wrześniu!).

Jeżeli uznajesz, że:
- selekcja naturalna jest dla ciebie stratą, a nie inwestycją w przyszłość;
- strata rodziny jest twoją porażką, a nie równoważeniem populacji pszczół i roztoczy;
- każda rodzina musi przynieść ci realny dochód;
- każda rójka, która ucieknie, to twoja strata, a nie potencjalne budowanie populacji zdolnych do przetrwania pszczół;
- każde żądło to przeszkoda dla ciebie, a nie uznanie prawa pszczół do obrony własnego domu i zapasów;
- stan rojowy to twoje straty, a nie objaw zdrowia konkretnej rodziny pszczelej;
- itd itd itd
to... nie baw się w pszczelarstwo o jakim ja tu piszę, bo się wielokrotnie zawiedziesz. Nie da się wrzucić pszczoły komercyjnej do sztucznego ula, zaprzestać leczenia i oczekiwać dochodów z naturalnej pasieki i przeżycia pszczół. To po prostu tak nie działa.

Od razu zastrzegam. Nie chodzi mi o propagowanie pszczelarstwa, które nigdy nie przyniesie dochodu. Chodzi o propagowanie pszczelarstwa, które w najbliższych kilku latach pozwoli zbudować zdrową populację pod każdym względem spośród wymienionych powyżej czynników. To po prostu wymaga inwestycji i musi potrwać kilka lat. Dziś musimy to wszystko tolerować i zmniejszyć nasze oczekiwania, żebyśmy mogli co roku je zwiększać gdy osiągniemy minimum przystosowania pszczół.


Alternatywy

Możemy znaleźć kilka alternatywnych dróg pszczelarstwa. Jedne prowadzą do pogłębienia kryzysu, a inne do jego zmniejszenia, albo przynajmniej pozostawienia po sobie mniej więcej utrwalonego stanu.

1. Droga którą stosuję u siebie i która dla mnie jest racjonalna długofalowo, za to dla większości nieakceptowalna krótkofalowo, to kilkuletnie zaciśnięcie pasa i poczynienie proponowanych przeze mnie "inwestycji"... tak wiem, to droga dla większości nierealna.

2. Negowanie problemu. To częste zjawisko. Pszczoły są zdrowe i fantastyczne. Dają tony miodu - jeszcze nigdy w historii pszczelarstwa tak dobrze nie było! Znam to podejście aż za dobrze. Ale skoro są takie zdrowe, to czemu musimy je stale leczyć? Czemu wymagają kontroli cały sezon, gruntownego leczenia, potem izolacji matki czy innych zabiegów?
I skoro jest tak wspaniale, to czemu na forach można przeczytać apele (cytuję dosłownie): "Polbart ratuj. sam już nie wiem co robić". A przecież porady jak ratować pszczoły są już powszechnie znane. I wiemy też do czego długofalowo prowadzą - do takich właśnie apeli!... Do konieczności prowadzenia takich właśnie wieloletnich inwestycji o jakich piszę, przez zwykłych pszczelarzy amatorów, którzy nie godzą się na trucie pszczół toksynami.

3. Ignorowanie problemu. To też jest dość częste. Wielu pszczelarzy wie, że dzieje się źle, ale boją się lub z innych względów nie godzą się na pierwszą z dróg. A to żyją z pszczół, a to lubią miód, a to tłumaczą wszystkim, że doprowadzenie do śmierci pszczół jest niehumanitarne. Ciekawe dlaczego humanitarne są eksterminacja nieekonomicznych matek pszczelich czy trutni, a także trucie pszczół toksynami i inne zabiegi typu więzienie matek, obcinanie im skrzydełek, czy nawet obcinanie im nóżek (np. w celu wyhodowania ładnych matek z cichej wymiany).

4. Jakaś forma przejściowa. Jeżeli ktoś ma na nią pomysł to niech ją zastosuje. Gdy ja zaczynam się nad tym zastanawiać, to zawsze dochodzę do wniosku, że każda forma przejściowa jest co najwyżej utrwalaniem status quo. Moje wnioski mówią, że czasem jakieś rozwiązanie może przyniesie pewną poprawę w jednym punkcie, ale od razu prowadzi mnie na manowce w innym... Dlatego przyjąłem takie wybory.

Wszyscy mamy przed sobą długą drogę. Nie da się dojść do celu stosując wycinek rozwiązań. Co więcej nie da się celu osiągnąć bez wieloletnich systemowych inwestycji, bez strat, bez budowy naturalnych warunków dla naszych pszczół. To jest droga, która długofalowo przyniesie poprawę losu pszczół. Rozwiązania krótkoterminowe są znane: dymek z apiwarolu i dywanik z taktiku. Nie ma nic prostszego i bardziej opłacalnego. Poprzednie pokolenia pszczelarzy pozostawiły nam taką schedę jaką dziś mamy. To nie warroza jest problemem. Jest nim niedopuszczanie przez pszczelarzy do osiągnięcia przystosowania przez pszczoły. Nie można wykluczyć, że jesteśmy ostatnim pokoleniem pszczelarzy, które ma szansę poznać dziką czy półdziką pszczołę i zwrócić ją naturze. Nie można wykluczyć, że za 10 lat nie będzie już tych pszczół w naszych rejonach, jeżeli nie zaczniemy czegoś robić. Ostatnie pasieki, w których żyją nieselekcjonowane "dzikusy" zanikają na naszych oczach wraz ze śmiercią lub zniedołężnieniem starszych panów, którzy je prowadzili.


Sławku, życzę Ci powodzenia w Twoim projekcie i mądrej wytrwałości. Jeżeli wierzysz w efekty długoletnich inwestycji - nie poddawaj się pierwszym niepowodzeniem. Potraktuj je tak jak ja - jako nauczkę, jako ukazanie (braku) przystosowania Twoich pszczół, czy niedoskonałości metod jakie stosowałeś. Wszyscy mamy przed sobą co najmniej kilka cykli załamania i odbudowy zanim dojdziemy tam gdzie mamy dojść.
Jeżeli natomiast nie jesteś w stanie tego udźwignąć, nie umiesz lub z jakichś przyczyn nie możesz zminimalizować swoich oczekiwań względem swoich pszczół, to... nie ma co walczyć ze sobą...

Węzowy syndrom odstawienny, czyli jak gospodarować bez węzy

Od dwóch lat praktykuję pszczelarstwo bez węzy. Z niezrozumiałych dla mnie przyczyn jest to coś dziwnego i nietypowego. Osobiście nie mogę się nadziwić dlaczego pszczelarze używają węzy. Owszem, widzę jej parę zalet. Można dołożyć korpus i mieć wszystko gdzieś - pszczoły powinny raczej zbudować plastry na węzie, czyli tam gdzie chcemy. Można też szybciej przeprowadzić regresję pszczoły. Można ... no w zasadzie tyle tych poważniejszych zalet praktycznych. Owszem, dodaje się trochę wosku do ula, a więc teoretycznie mniej spracują się pszczoły. Ale czy to na pewno zaleta? Do wirowania węza i druty nie są potrzebne. Trutnie uważam, za niezbędne dla prawidłowego rozwoju rodziny zgodnie z potrzebami pszczół. Różnicę w wielkości komórek na plastrze uważam za zaletę... No i mógłbym tak dłużej, ale w sumie o większości tych spraw już pisałem. Dziś chciałem podsumować bardziej praktycznie jak to wszystko bez węzy ma działać.

bezwęzowa ramka przed wirowaniem

W zeszłym roku prowadziłem do jesieni 23 rodziny podając im do budowania puste ramki. W tym roku zazimowałem 34 rodziny - również węzy ode mnie nie dostały. Nie jest to skala pszczelarstwa komercyjnego. To łącznie raptem 57 rodzin i pewnie koło 800 odbudowanych bez węzy plastrów. Były to plastry budowane w starych zwykłych ramkach, w takich samych ramkach, ale odrutowanych, w ramkach ze zheblowaną do szpica górną beleczką, a także w ramkach z wklejonym paskiem węzy. Skąd się wzięły te ostatnie? Rok 2014 był pierwszym rokiem prowadzenia przeze mnie pszczelarstwa naturalnego. Mniej więcej wiedziałem co chcę robić i dokąd dojść, za to za bardzo nie wiedziałem jak. Wiedziałem już, że potrzebuję "małej pszczoły". Co więcej wówczas wierzyłem w konieczność posiadania małej pszczoły!

plaster bezwęzowy na ramce odrutowanej -
drut został z wcześniejszych czasów

Zacząłem sezon wierząc, że przejdę cały sugerowany cykl regresji pszczoły - czyli w pierwszym sezonie podam pszczołom węzę z komórką 5.1, a w kolejnym (czyli w obecnym) będę podawał węzę 4.9. Rok 2016 miał być według tych założeń pierwszym bez węzy. Zbiłem kilkadziesiąt ramek i zacząłem je drutować. Węza 5.1 z RZP (ponoć to węza z komórką faktyczną 4.95 - nie wiem, nie mierzyłem) czekała. Kiedy odrutowałem już z 25 czy 30 ramek przyszedł kryzys. Miałem dość zbijania i drutowania ramek. Wiedziałem jednak, że zapewne będę ich potrzebował około 300 lub 400 na bieżący sezon. Załamałem się, poddałem się. Byłem już po (czy w trakcie?) lekturze Bush'a. A Bush twierdzi, że pszczoła, która radzi sobie z warrozą, to pszczoła z komórki poniżej 5.0. Więc uznałem, że lepiej wykorzystać węzę, żeby szybciej dojść do celu. Ale po odrutowaniu części stwierdziłem, że ta robota nie ma sensu, skoro pszczoły i tak będą same się zmniejszać. Uznałem, że skoro już odrutowałem ramki i mam trochę węzy to część jej wprawię na próbę. Ale pociąłem arkusz na 4 czy 5 pasków i takie paski wstawiłem. Stąd łącznie było u mnie właśnie koło 30 ramek z wprawionym kilkucentymetrowym paskiem węzy. Reszta była pusta - sama drewniana ramka.

Przez te dwa lata zauważyłem, że pszczoły świetnie sobie radzą bez węzy. Faktycznie trzeba jednak trochę je "pilnować" jeżeli chcemy mieć odbudowany plaster w ramce, a nie w poprzek.

A jak zrobić, żeby było właśnie tak jak chcemy?

młode pszczele gniazdo bez węzy

Metod jest kilka, a i tak nie będzie nigdy tak równo jak oczekują pszczelarze. Tylko czy to źle? Gdy obecnie patrzę na pszczeli plaster odbudowany na węzie jest dla mnie mocno nienaturalny i ... po prostu brzydki, nieciekawy. Nie, nie. Nie chodzi mi o to, że jest to plaster nie nadający się do pszczelarstwa naturalnego. Chodzi mi o zwykłe poczucie estetyki, o jego wizualną stronę. Przywykłem już do pewnych nieregularności, do różnej wielkości komórek, do niesymetrycznego wzoru, do lekkiej fali. I taki niedoskonały wzór jest po prostu dla mnie naturalny i piękny. Myślę, że dla pszczół też.


Jeżeli masz już rodzinę pszczelą w swoim ulu...

Jeżeli masz już pszczoły siedzące na plastrach, to przejście na system bezwęzowy jest prawie całkowicie bezbolesne i dziecinnie proste. Zapewne masz już jakiś swój opracowany system rotacji plastrów. Od sezonu 2016 po prostu dodawaj puste ramki tak jak dodawałeś te z węzą. Wycofuj plastry na węzie, tak jak wycofywałeś do tej pory. Owszem, jeżeli dodawałeś cały korpus na raz (w końcu tak praktykuje się w ulu korpusowym), to może być z tym jakiś kłopot. Ale jeżeli dodawałeś po kilka ramek na raz to rób tak jak do tej pory.

Ja dodaję puste ramki w różnej ilości i w różny sposób - w zależności od siły rodziny i jej układu w ulu (ilości zajmowanych korpusów). Jeżeli pogoda jest odpowiednia rozsuwam odbudowane ramki i wkładam pustą pomiędzy (np. w układzie O-odbudowana, P-pusta - O-O-P-O-O-P itp itd). Jeżeli mam pszczoły na 1 korpusie, a chcę rozdzielić je na dwa i dodać pustych ramek to w zależności od pory roku, pogody czy innych czynników układam dwa korpusy w układzie: P-O-O-O-O-O-P-P-P itp. Jeżeli jest bardzo ciepło być może zdecyduję się na przedzielenie pustą ramką układu odbudowanych (np. O-O-P-O-O-O-P-P), jeżeli będę widział, że rodzinka bardzo ładnie idzie z rozwojem.

Jeżeli pracujesz z zatworami możesz dodać pustą obok odbudowanych, a przed zatwór. I tak dalej i tak dalej i tak dalej.

rozpoczęty plaster na zwykłej ramce wielkopolskiej typu hoffmanowskiego
bez jakiegokolwiek przygotowania górnej beleczki

We wszystkich tych sposobach odbudowane plastry będą równe i będą pięknie mieścić się w ramce. Zagrożeniem jest tylko to, że trzeba podzielić gniazdo, być może również i przedzielić czerw, a przy rodzinie wielkości 1 korpusu (mi często zdarza się pracować na takich z racji prowadzenia "modelu ekspansji") pszczoły do wygrzania takiej rodziny nie ma za dużo. Przy załamaniu pogody istnieje zagrożenie wychłodzenia czerwiu i rozwinięcia się choroby czy choćby załamania rozwoju rodziny. Wszystko zależy od warunków. Trzeba nabrać doświadczenia i umiejętności oceny bieżącej sytuacji. Ja przyznam, że jeszcze nie do końca to umiem. Zdarzało mi się popełniać błędy i parę razy zawężałem gniazdo, które wcześniej poszerzałem... Do tego - jak i do wielu innych pszczelarskich prac - potrzebne jest odpowiednie doświadczenie. Przy węzie jest o tyle prościej, że można wrzucić korpus na górę lub pod spód i tak zostawić. Pszczoły przejdą sobie kiedy będą chciały, a my nie rozdzielamy gniazda.

pszczele gniazdo z góry - plastry
budowane są równo w ramkach

Jeżeli rodzina jest większa - zajmuje 2 lub 3 korpusy, a nie 1, to problem jest znacząco mniej groźny dla rodziny. Po pierwsze w większej rodzinie pszczoły jest więcej, a więc rozdzielenie czerwiu raczej nie powinno skutkować jakimiś problemami, o ile nie przyjdzie prawdziwe, długotrwałe załamanie pogody. Po drugie z racji większej ilości odbudowanych ramek, dokładane ramki puste można wkładać rzadziej, a tym samym w ulu mniej będzie pustych miejsc, które mogą grozić wychłodzeniem czerwiu. I wówczas najlepiej wrzucać puste ramki w rejon centrum gniazda systematycznie rozsuwając gniazdo w bok, a skrajne ramki wycofywać, lub przerzucać na górę ula - do miodni.

W przypadku dokładania pustych ramek do istniejącej rodziny w zasadzie możesz mieć zwykłą najprostszą ramkę. Nie musi być w żaden sposób dostosowywana do gospodarki bezwęzowej. Pszczoły będą budować pomiędzy plastrami, pomiędzy plastrami, a ścianką ula, czy zatworem, albo równolegle do odbudowanego plastra. Oczywiście przy dużym pożytku jeżeli będzie kilka ramek z boku, każda kolejna będzie bardziej wygięta, gdyż pszczoły, chcąc zebrać jak najwięcej nakropu będą wydłużać odbudowane komórki, zamiast tworzyć nowy plaster.

ZASTRZEŻENIA : Oczywiście metody poszerzania gniazda należy dostosować do wielkości rodziny, pory roku i pogody! Nie chcę, żeby mi ktoś zarzucił, że sugeruję rozdzielanie czerwiu w czasie np. wczesnego rozwoju wiosennego. W tym przypadku należy dodawać tylko ramki z boku. Te metody podziału rodziny, które opisałem można zastosować w czerwcu czy lipcu, czy ogólnie w okresie rójek lub przy silnej rodzinie.
Poza tym, jeżeli wsadzisz pustą ramkę między ramki miodu, może się okazać, że pszczoły nie będą chciały jej budować, a będą wolały wydłużyć komórki bocznych plastrów (jest to dla nich bardziej ekonomiczne rozwiązanie z uwagi na zużycie wosku). Jeżeli wsadzisz pustą ramkę pomiędzy ramki w gnieździe, na 99% pszczoły odbudują piękny, nowy, równy plaster.


Osadzanie nowej rodziny na pustych ramkach, lub dołożenie pełnego korpusu

Bardzo sporadycznie zdarza się większy kłopot... Zwłaszcza
przy małych rodzinkach. Tu osadzony pakiet wziął się ostro
do budowy - pszczoły wyginały plaster, wydłużając komórki.
Jakby tego było mało urwał się jeden plaster. Ostatecznie
rodzinka została ładnie wyprowadzona, plastry wyrównane.
Dziś te pszczoły mają 2 pełne korpusy równych
(względnie) ramek.

Tu sytuacja jest trochę inna. Jeżeli pszczoły nie mają jeszcze żadnego zaczątka gniazda, mogą zacząć budować niezgodnie z naszą wolą. Kto wie co nimi kieruje kiedy wybierają właśnie taki układ gniazd? Mówią, że chodzi o wentylację. Ale czy na pewno? Jestem głęboko przekonany (choć jest to tylko moje wewnętrzne osobiste przekonanie, którego nie zamierzam weryfikować), że każda rodzina miałaby swój nie powtarzalny układ plastrów w takim samym ulu czy dziupli. Kto wie, może nawet nie dałoby się wyciągnąć z tego żadnej statystycznej prawidłowości...? Nieważne - może i tak nie jest. Może mają jakiś wewnętrzny zmysł i odbywają swoje studia inżynieryjne? Ale ja raczej obstawiałbym, że budują jak im się podoba i jak jest zgodnie z ich poczuciem estetyki - po prostu tak jak zaczną pierwsze pszczoły "projektantki" - być może nawet i całkiem przypadkowo. Potem być może coś korygują, poprawiają i dostosowują do jakichś czynników zewnętrznych.

Aby trochę pokierować ich wolą można spróbować paru sztuczek. Pewnie czasami zadziałają, a czasami trzeba będzie odgiąć plaster lub nawet odciąć jego kawałek, jeżeli nie będzie dało się go naprostować.

1. paski z węzy.
Faktycznie to pomaga. Ramki z paskami węzy odbudowywane są równo. Tylko tak naprawdę niewiele zarabiamy naszej roboty i kłopotu. Musimy drutować (chyba że mamy jakiś inny patent na wprawianie węzy), musimy wklejać węzę, musimy podjąć trud znalezienia dostawcy dobrej węzy z czystego wosku. Potem jest już dobrze, bo pszczoły mają sporo swobody, a plaster jest równy.
... Ale mnie to nie przekonuje. Mnóstwo niepotrzebnej pracy, zysk z tego niewielki (rzecz jasna według mojej subiektywnej oceny opartej na moich doświadczeniach, ale i oczekiwaniach).

rozpoczęty warszawski poszerzany
bez węzy

2. patyczki doklejone do górnej listewki.
Próbowałem tego patentu na ramkach w moim warszawiaku - pszczoły budują ładne plastry, ale wcale nie jestem pewny, że to właśnie dzięki temu... Może tak? Nie potwierdzam nie zaprzeczam. Miałem jednak wrażenie, że czasem zaczynały budowę niejako z boku tych listewek i zabudowywały je, ale bardziej jakby te patyczki im przeszkadzały, a nie nakierowywały na właściwą oś... Nie wiem.

3. heblowane górne beleczki
To jest patent jaki mam na większości moich ramek. Generalnie działa. Pszczoły zaczynają budowę od wykonanego szpica. Ale i tak wyginają czasem plastry czy idą po skosie łącząc plastrem kilka ramek... Ten patent dla mnie jest jednak najlepszy dając mi największą "kontrolę" (jeżeli mogę się łudzić, że mam jej choć trochę) przy najmniejszej ilości mojej pracy. Kiedyś zmierzyłem sobie czas tej pracy i niecałe 3 minuty zajęło mi zheblowanie 11 górnych beleczek ramek (korpus) - przy przygotowanej wcześniej kupce beleczek na wyciągnięcie ręki. Wychodzi paręnaście sekund na ramkę. Nie wiem czy to dużo czy mało, ale na pewno mniej niż przy drutowaniu i wtapianiu węzy.

Bush podaje jeszcze kilka innych sposobów. Kto chce może zajrzeć na jego stronę. Sugeruje na przykład wycięcie starego plastra w taki sposób, że pozostawione są pojedyncze rzędy komórek. Tej metody jeszcze nie próbowałem, ale przyznam, że jest dla mnie kusząca. Chcę na razie jednak jeszcze trochę podawać tylko puste ramki, aby nie sugerować pszczołom większych rozmiarów komórek nawet tylko pojedynczym ich rzędem.

A jaką metodę wypracowałem u siebie?

obawy przed krzywymi plastrami,
są mocno przesadzone

Po pierwsze mam wspomniane zheblowane ramki, które przynajmniej każą pszczołom zacząć tam gdzie chcę. Do tego osadzając rójkę czy pakiet podaję im jedną odbudowaną ramkę z jajkami lub młodym czerwiem otwartym. Dzięki temu pszczoły mają już "ścianę plastra" do której mogą budować równolegle, a czerw powstrzymuje je od chęci ucieczki. A potem trochę trzeba korygować, ale radzą sobie dobrze. Czasem wyginają rożek plastra, to przy przeglądzie im go prostuję zgodnie z moją wolą. I tak sobie jakoś radzimy.

Zauważyłem ponadto, że znacząco mniej jakichkolwiek problemów jest przy większej rodzince, która pomału zaczyna oddzielać sama ramki gniazdowe od miodni (kraty nie używam) - czyli mniej więcej kiedy dochodzi do siły 2 pełnych moich korpusów wielkopolskich. W takiej rodzinie jaką ramkę bym nie dodał zawsze będzie odbudowana dobrze. W rodzinach 2 - 3 ramkowych kiedy czerw ułożony jest centralnie, a po bokach pszczoły odkładają miód, zawsze chcą wydłużać boczne komórki i tym samym zawijają plaster. Wynika to niewątpliwie z małej ilości dostępnej woszczyny i małej ilości woszczarek, które nie są w stanie nadążyć za zapotrzebowaniem powierzchni (a raczej objętości) magazynowej. Zawsze będą wolały wydłużyć komórki, niż budować plaster od nowa.

sfalowane plastry - to się zdarza
(tu: gniazdo padłej niewielkiej rodziny - jesień 2014)

Pszczelarskie poczucie estetyki

każda ramka bezwęzowa ma swój
indywidualny wzór komórek

Plastry "równe" są uznawane przez znaczącą większość pszczelarzy za "lepsze". Nie wiem w czym są lepsze zarówno obiektywnie jak i dla tych, którzy wygłaszają te opinie. Nie są ani ładniejsze, ani trwalsze, ani lepiej nie trzymają miodu. Mój bezwęzowy plaster bardzo mi się podoba. Czasem mam z nim problem, kiedy nadmiernie się wykrzywi w czasie budowy. Odcinam wówczas parę centymetrów plastra od góry, a jeżeli doszedł do bocznej beleczki sąsiedniej ramki to również z boku, przesuwam go palcami lub dłutem ... i już. Tak wiem, to nienaturalne tak psuć pszczołom, a sam śmiem twierdzić, że uprawiam pszczelarstwo naturalne. Nudzi mnie jednak stałe odpowiadanie na te same argumenty. Uważasz, że Twój nudny plaster z równymi rzędami i kolumnami jest lepszy? Drutuj, wprawiaj węzę. Twój ul będzie czysty, schludny i "doskonały".